Sán dây lợn và những điều có thể bạn chưa biết

Sán dây lợn (Taenia solium) là loại sán dây phổ biến trong cộng đồng, bệnh có tỷ lệ cao ở các vùng có liên quan tới phong tục tập quán nuôi lợn thả rông, đồng thời có thói quen ăn các món ăn chế biến từ thịt lợn chưa được nấu chín (nem thính, nem chua, nem chạo, tiết canh,...) Để biết thêm thông tin về loại ký sinh trùng gây bệnh này, xin mời bạn đọc tham khảo một số thông tin dưới đây.

1. Khái quát về sán dây lợn

Sán dây lợn (Taenia solium) thuộc giống (chi) Taenia, họ sán dây Taeniidae. Người là vật chủ chính duy nhất của loài này. 

- Hình thể:

+ Hình dẹt, màu trắng đục hoặc hơi vàng, hình sợi dây, dài khoảng 4 - 8 m, có khoảng 900 đốt. 

+ Cấu trúc gồm 3 phần: 

• Đầu hình cầu như đầu đinh ghim, kích thước 1- 2 mm, có 4 giác bám.

• Cổ dài 5 mm, là nơi sinh ra đốt non, ranh giới không rõ ràng với đầu.

• Thân: từ cố sán dây phát triển dài ra thành thân, thân gồm các đốt sán non và đốt sán già.Trong đốt sán có cả bộ phận sinh dục đực và cái, đặc biệt đốt sán già chứa trứng sán. Đốt già rụng từng khúc 5 - 6 đốt, theo phân ra ngoài, không di động. Mỗi đốt chứa từ 50.000 - 80.000 trứng.

Hình 1: Hình ảnh sán dây lợn (Taenia solium)

+ Trứng sán: Hình cầu, kích thước 20 - 50 micromet, có vỏ rất dày, màu nâu sẫm, nhân có 6 vết móc. 

Hình 2: Hình ảnh trứng sán dây lợn

2. Chu kỳ phát triển của sán dây lợn 

- Đường lây chủ yếu qua đường ăn uống, do ăn phải thịt lợn có chứa nang ấu trùng (lợn gạo) chưa được nấu chín gây nên bệnh sán dây lợn. 

Ngoài ra, nếu ăn phải trứng sán dây lợn có trong rau, hoa quả tươi, nước uống có thể mắc bệnh ấu trùng sán dây lợn, hay còn gọi là bệnh người gạo. Trong một số trường hợp, có thể bị mắc bệnh người gạo do đốt sán già trào ngược lên dạ dày theo phản xạ của nhu động ruột, tại dạ dày, đốt già giải phóng trứng và cơ chế như là ăn phải trứng sán.

- Diễn biến chu kỳ:

+ Sán sinh sản bằng cách rụng đốt, đốt già rụng ra khỏi thân sán rồi theo phân ra ngoài. Đốt già ra ngoài môi trường bị thối rữa, giải phóng trứng. 

+ Lợn ăn phải trứng sán hoặc đốt sán, đốt sán vào dạ dày dưới tác dụng cơ học giải phóng trúng, trứng tiếp tục nở thành ấu trùng. Ấu trùng chui qua thành ống tiêu hóa vào máu và tới các cơ vân tạo kén ở đó, được gọi là lợn gạo.

+ Người ăn phải lợn gạo có chứa ấu trùng chưa được nấu chín sẽ bị nhiễm bệnh. 

+ Ấu trùng vào ruột người, nở thành con sán dây trưởng thành. Sán lớn bằng cách nảy chồi, dinh dưỡng bằng cách  thẩm thấu chất dinh dưỡng ở trong ruột, sinh đốt mới từ cổ, ký sinh ở ruột non nhưng đoạn cuối xuống rận ruột già, sinh sản bằng rụng đốt.

+ Trong một số trường hợp, người ăn phải trứng sán dây lợn sẽ bị bệnh người gạo. Hoặc có thể mắc do đốt sán già ở ruột trào ngược lên dạ dày, tại dạ dày trứng được giải phóng. Trứng xuống ruột nở thành ấu trùng, ấu trùng chui qua thành ruột vào máu rồi tới cơ vân, não, mắt để ký sinh.

Hình 3: Chu kỳ phát triển của sán dây lợn (Taenia solium)

3. Các phương pháp xét nghiệm chẩn đoán bệnh gây nên do sán dây lợn 

3.1. Xét nghiệm chẩn đoán xác định bệnh sán dây lợn trưởng thành

3.1.1. Xét nghiệm phân trực tiếp tìm trứng sán dây lợn 

Đây là kỹ thuật xét nghiệm phân trực tiếp đơn giản, nhanh, không đòi hỏi các dụng cụ, hóa chất phức tạp.

- Cách làm: Trên 1 phiến kính khô, sạch nhỏ 1 giọt nước muối sinh lý và 1 giọt dung dịch Lugol kép. Dùng que xét nghiệm lấy 1 lượng vừa bằng đầu que (khoảng 10 - 15 mg phân) hòa vào giọt nước muối sinh lý, khuấy đều. Sau đó lấy thêm phân lần thứ 2 rồi hòa vào giọt dung dịch Lugol kép và khuấy đều. Đậy lá kính vào mỗi giọt và tiến hành soi trên kính hiển vi quang học để tìm trứng sán.

Độ nhạy của xét nghiệm khoảng 30 - 50%. Cần xét nghiệm trên ít nhất 3 mẫu phân vào 3 ngày liên tiếp để tăng khả năng phát hiện ra đốt sán hay trứng sán.

Hình 4: Hình ảnh kỹ thuật viên đang tìm trứng sán dây lợn trên kính hiển vi

3.1.2. Xét nghiệm phân trực tiếp tìm đốt sán dây lợn

Đốt sán rụng theo phân ra ngoài, đặc điểm đốt sán là những đoạn nhỏ bẹt, trắng như xơ mít, đầu bằng, bệnh nhân có thể tự quan sát được. Khi đó, cần thu thập lại ngay và gửi về Phòng xét nghiệm để có thể chẩn đoán chính xác và đưa ra phác đồ điều trị.

3.2. Xét nghiệm chẩn đoán xác định bệnh bệnh ấu trùng sán dây lợn

Tùy theo vị trí ký sinh của ấu trùng mà có phương pháp chẩn đoán khác nhau:
- Thể ấu trùng ký sinh ở cơ/ dưới da: Sinh thiết các nốt dưới da hoặc trong cơ để tìm đầu sán.

Hình 5: Hình ảnh ấu trùng sán dây lợn ký sinh ở cơ

- Thể ấu trùng ký sinh ở mắt: Trường hợp có triệu chứng nhức sau nhãn cầu, tăng nhãn áp, giảm thị lực nếu nghi ngờ sán cần soi đáy mắt để xác định bệnh.

- Thể ấu trùng ký sinh ở não hoặc cơ quan khác:
+ Chụp cắt lớp vi tính CT.scan có thể phát hiện hình ảnh đầu sán. Chụp cộng hưởng từ MRI khi chụp CT.scan khó phát hiện.

+ Dùng kỹ thuật chẩn đoán huyết thanh học (ELISA) để phát hiện Kháng thể/ kháng nguyên trong máu/ nước não tủy 

+ Xét nghiệm tổng phân tích tế bào máu/ dịch não tủy: Bạch cầu ái toan thường tăng cao từ 10 - 40% gặp trong giai đoạn cấp. Dấu hiệu này tuy không đặc hiệu nhưng rất có ích trong định hướng chẩn đoán.

3.3. Phương pháp huyết thanh học tìm kháng thể

- Xét nghiệm ELISA: Phát hiện kháng thể kháng Taenia solium trong huyết thanh/ huyết tương để đánh giá tình trạng đang nhiễm hoặc tái nhiễm của bệnh nhân. 

- Mẫu bệnh phẩm: Máu tĩnh mạch thể tích 1.5 - 2mL.

- Bảo quản: Nhiệt độ phòng (15 - 25℃) ổn định trong 2 ngày, muốn bảo quản lâu hơn để nhiệt độ 2 - 8 ℃ /5 ngày. 

4. Các biện pháp phòng bệnh gây nên do sán dây lợn

Để hạn chế tối đa tác động của sán dây lợn đối với sức khỏe thì cần thực hiện một số biện pháp phòng bệnh như sau: 

- Quản lý nguồn chất thải của lợn và người an toàn sạch sẽ, khoa học, không sử dụng phân tươi để tưới cây hoa màu.

- Không để lợn thả rông.

- Phát hiện và điều trị sớm những người có bệnh.

- Rửa tay thường xuyên, đặc biệt là các thời điểm trước khi ăn và sau khi đi vệ sinh.

- Ăn chín, uống sôi.

Hình 6: Hình ảnh phòng ngừa bệnh gây nên do sán dây lợ

Với 24 năm kinh nghiệm hoạt động trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe cộng đồng, Bệnh viện Đa khoa MEDLATEC liên tiếp nhiều năm liền vinh dự được nhận Bằng khen, Cờ thi đua của Bộ Y tế, Ủy ban Nhân dân Thành phố. 

Cùng với tiềm lực về cơ sở vật chất, trang thiết bị hiện đại, cùng đội ngũ các cán bộ y tế có chuyên môn cao, Trung tâm Xét nghiệm Bệnh viện Đa khoa MEDLATEC đã đạt tiêu chuẩn quốc tế ISO 15189:2012. Toàn bộ mẫu bệnh phẩm được lấy, vận chuyển, bảo quản và tiến hành xét nghiệm theo một quy trình nghiêm ngặt, đảm bảo kết quả xét nghiệm chính xác, thời gian xét nghiệm nhanh chóng, giá xét nghiệm được niêm yết, sẵn sàng làm hài lòng tất cả mọi khách hàng sử dụng dịch vụ.